Ruda Śląska (niem. Ruda in Oberschlesien) – miasto na prawach powiatu, położone w południowej Polsce, na Górnym Śląsku, w województwie śląskim, w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Ruda Śląska została utworzona 1 stycznia 1959 z połączenia miast Ruda i Nowy Bytom.

Według danych GUS z 31 grudnia 2021 miasto zamieszkiwały 132 766 osoby.

W obecnej chwili wyróżnia się w mieście jedenaście dzielnic:

Każda z dzielnic w przeszłości rozwijała się jako odrębna miejscowość, stąd związki poszczególnych dzielnic nie są duże. Za centrum administracyjne miasta uchodzi Nowy Bytom, w którym mieści się Urząd Miasta oraz najważniejsze instytucje publiczne. Funkcje handlowo-usługowe pełni głównie Wirek.

Podczas sesji Rady Miejskiej 12 stycznia 2006 radni podjęli uchwałę w sprawie utworzenia ponownie dzielnicy Czarny Las, wyodrębniając ją z terenów Wirka, Nowego Bytomia i Bielszowic.

Ruda Śląska znajduje się na Wyżynie Śląskiej w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP). Jest jednym z ośrodków centralnych konurbacji górnośląskiej. Graniczy z Zabrzem, Bytomiem, Świętochłowicami, Chorzowem, Katowicami, Mikołowem i Paniówkami (w gminie Gierałtowice).

Miasto leży na dziale wodnym między dorzeczami Wisły i Odry. Większość wód odprowadzana jest do zlewni Odry przez Kłodnicę oraz jej dopływy: Bytomkę i Potok Bielszowicki (Kochłówkę). W dzielnicy Chebzie znajdują się źródła Rawy, należącej do dorzecza Wisły. Na terenie miasta znajduje się też kilka niewielkich antropogenicznych zbiorników wodnych.

Największą populację Ruda Śląska odnotowała w 1991, kiedy to według danych GUS miasto zamieszkiwało 171 645 mieszkańców. Od lat 90. liczba mieszkańców systematycznie spada.

Piramida wieku mieszkańców Rudy Śląskiej w 2014 roku.

Obszar obecnej Rudy Śląskiej tworzy kilka miejscowości, które przed laty były od siebie niezależne. Kilka z nich ma rodowód średniowieczny, jednak silny rozwój terenów obecnej Rudy Śląskiej nastąpił w XIX wieku, kiedy to silnie zaczął rozwijać się przemysł ciężki. Zmiany wtedy zapoczątkowane doprowadziły do scalania się niezależnych dotąd miejscowości w nowe organizmy. W ten sposób w 1951 powstały miasta Ruda i Nowy Bytom, które w 1959 połączyły się w miasto Ruda Śląska.

W 1179 teren obecnego miasta został odłączony od Małopolski i włączony do Śląska. Obecna dzielnica Ruda istniała jako wieś już w 1243. O jej lokacji na prawie niemieckim wspomina tzw. Rejestr Ujazdu, sporządzony w latach 1295–1305. Na podstawie tego dokumentu można stwierdzić, że obszar wsi obejmował wówczas 50 włók, czyli 1220 ha. Poza Rudą w średniowieczu powstały także Kochłowice, Orzegów, Bielszowice i Halemba.

Różnorodne jest pochodzenie nazw miejscowości znajdujących się obecnie w obrębie Rudy Śląskiej. Nazwa „Ruda” łączy się z rudami żelaza, które dawniej wydobywano na tym terenie. „Orzegów” to forma słowa „Orzegłowy” bowiem podobno po najazdach tatarskich chłopi często wykopywali przy orce ludzkie czaszki. „Kochłowice” wiążą się z osobą Kochła, którego własnością były łąki nad Kłodnicą. Potok ten dał nazwę wsi: Kłodnicy (obecnie część Halemby). Dopływ Kłodnicy – Bielcza – stał się podstawą do utworzenia nazwy „Bielszowice”. W 1313 właścicielem wsi Ruda był Marcin z Orzegowa. W 1360 po raz pierwszy wzmiankuje się Kochłowice (jako „Kochłowa Łąka”). W 1401 wzmiankowany jest zamek w Rudzie należący do rodu Rudzkich. W 1440 powstał pierwszy kościół (drewniany) w Bielszowicach. W 1472 właścicielem wsi Bielszowice jest Matiey Bielczowsky (Maciej Bielczowski). W 1478 po raz pierwszy wzmiankowana jest wieś Kłodnica. W 1543 właścicielem Rudy jest Jan Gierałtowski.

Z epoki średniowiecza do naszych czasów zachował się średniowieczny gródek stożkowy w dzielnicy Kochłowice, który funkcjonował między wiekiem XIII a XV.

Od samego początku tereny miasta związane były z wydobyciem rud metali. Doprowadziło to do odkrycia znacznie cenniejszego produktu – węgla kamiennego – w II poł. XVII w. Prawie każde górnicze miasto szczyci się legendą, która opowiada, że węgiel kamienny dzięki zrządzeniu losu odkryli pastuchowie. Oni to mieli zauważyć właściwości „czarnych kamieni”, którymi otaczali ogniska. Legenda jest bardzo rozpowszechniona na Górnym Śląsku, ale to właśnie w Rudzie pokłady węgla wychodziły na powierzchnię, a z tego faktu, już niedaleko do odkrycia dokonanego przez pastuchów. Do tego czasu Ruda miała przede wszystkim charakter rolniczy. Odnalezione pokłady przyczyniły się do uprzemysłowienia tych terenów. Przybywający tu liczni przedsiębiorcy budowali kopalnie, huty, koksownie i cementownie. Wraz z rozwojem przemysłu przyszły: znaczący wzrost liczby ludności oraz całkowita zmiana stylu życia mieszkańców wsi. Wokół zakładów przemysłowych zaczęły pojawiać się liczne osiedla robotnicze, familoki. Tak więc od 1740 na terenie Rudy rozpoczęły się formalne starania o nadanie kopalń. Trudno jeszcze jednak mówić o górnictwie, skoro w 1752 załoga kopalni („Brandenburg”) liczyła dwóch górników fachowców sprowadzonych z Saksonii.

Obfite zasoby węgla przyciągały wielu przedsiębiorców, którzy inwestowali w ten teren, budując kopalnie, huty, koksownie oraz cegielnie. Wpłynęło to na szybki wzrost liczby mieszkańców i zmieniło oblicze rudzkiej wsi. Rolnictwo ograniczało się do drobnych gospodarstw, których właściciele pracowali również w przemyśle. W 1889 r. w Rudzie, dzisiejszej dzielnicy Rudy Śląskiej zamontowano oświetlenie elektryczne, dzięki czemu Ruda stała się pierwszą wsią w Rzeszy Niemieckiej posiadającą to udogodnienie.

W krajobrazie Rudy zaczęły pojawiać się osiedla robotnicze, otaczające zwartymi kompleksami tereny kopalni. Miejscowi potentaci zaczęli tworzyć warunki życia dla bardzo swoistego stanu społecznego, jakim byli górnicy. Żyjąc w cieniu kopalni, widząc ciągle ręce czarne od węgla, dorastając i umierając w rzeczywistości nierozerwalnie związanej z kopalnianymi chodnikami, ludzie ci tworzyli swoją własną, niepowtarzalną kulturę. W 1918 powstało tu polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a od 1919 Towarzystwo Czytelni Ludowych oraz polskie towarzystwa śpiewacze „Dzwon” i „Promień”. Powstała także założona przez mieszkańców Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (organizatorzy A. Gruchel i Wiktor Weidemann). W czasie strajku szkolnego polskich dzieci w czerwcu 1920 przeciwko niemieckim represjom protestowało 1317 uczniów.

W latach 1919–1921 w czasie powstań śląskich w walkach uczestniczyło 3000 osób z terenu Rudy Śląskiej. Strajk generalny, który przyspieszył wybuch I Powstania został zapoczątkowany lokautem w kopalni „Lithandra”. O Rudę prowadzono także zwycięskie dla powstańców walki w II powstaniu śląskim w dniach 2/3 sierpnia 1920. Do dziś trwa w Rudzie pamięć o działaczach z okresu powstań, w tym o Wincentym Janasie i Piotrze Niedurnym. Powstania śląskie zapisały się krwawymi kartami w historii miasta i pozostawiły za sobą liczne nagrobki na rudzkich cmentarzach, jednak w ich wyniku przeprowadzono plebiscyt, w którym mieszkańcy Rudy w większości wskazali, że chcą by Ruda Śląska była przyłączona do Polski.

Wyniki plebiscytu w miejscowościach wchodzących dziś w skład Rudy Śląskiej:

W 1922 r. cały teren obecnej Rudy Śląskiej przyłączono do Polski i znalazła się w województwie śląskim, stając się przy tym siedzibą powiatu rudzkiego. 15 lutego 1924 r. zniesiono powiat rudzki, a jego terytorium włączono do powiatów katowickiego, pszczyńskiego, rybnickiego i świętochłowickiego. Cały okres międzywojenny wiązał się rozwojem przemysłu w Rudzie, było to jeden z bardziej przemysłowych miejsc w Polsce.

Czas okupacji hitlerowskiej to kolejne bolesne daty w historii miasta. Pierwsze oddziały niemieckie weszły do Rudy już 2 września 1939 r. po wycofaniu się wojsk polskich. 1 października 1939 r. w Nowym Bytomiu niemiecki Freikorps zastrzelił 18 Polaków – działaczy propolskich (m.in. Hermana Kubicę, Jadwigę Markową, Wilhelma Prokszę, Karola Tlaszczyka).

Przy trasie samochodowej ze Świętochłowic (Schwientochlowitz) do Rudy Śląskiej, za ostrym zakrętem w prawo przy zakładach Zgoda, znajdował się do 1945 niemiecki obóz, w którym ginęli polscy patrioci. Obecnie tylko brama i słupy z czerwonej cegły przypominają o tym miejscu. W latach 1942–1945 znajdował się tam podobóz koncentracyjny KL Auschwitz Eintrachthütte, w którym śmierć poniosło około 400 więźniów Auschwitz. Kierował nim SS-Hauptscharführer Wilhelm Gerhard Gehring. Podobóz został opuszczony przez Niemców 23 stycznia 1945 i zajęty przez Armię Czerwoną.

Był on później wykorzystywany przez UB. W tym obozie od lutego do grudnia 1945 zmarło zdaniem katowickiej prokuratury co najmniej kolejnych 1538 osób (w większości w wyniku epidemii tyfusu, ale również w wyniku tortur i morderstw dokonywanych przez polskiego komendanta i polskich strażników obozu). Większość ofiar byli to początkowo Ślązacy (niezależnie czy byli Polakami, czy Niemcami), a potem inni mieszkańcy Śląska oskarżeni o „narodowość niemiecką” (volksdeutsche) lub „niechęć do nowej władzy ludowej” oraz członkowie NSDAP. Prokuratura w Katowicach ustaliła, że za drutami obozu znaleźli się także, z niewiadomych przyczyn, Szwajcarzy oraz Holendrzy (38 osób). Obóz funkcjonował w latach 1945–1948, a jego komendantem był Salomon Morel, który był Żydem.

Niemal natychmiast po zakończeniu walk, w 1945 roku, mieszkańcy rozpoczęli ratowanie swoich zakładów i przygotowanych do zalania kopalń. Dzięki nim nie ustało wydobycie węgla.

Do 1950 istniało na terenie dzisiejszej Rudy Śląskiej szereg miejscowości, każda z własną wielowiekową przeszłością. W 1951 w wyniku zlikwidowania powiatu katowickiego stworzono z nich dwa miasta wydzielone: Nowy Bytom i Rudę. W 1959 oba miasta połączono i tak powstała dzisiejsza Ruda Śląska. Istnieją w niej obok siebie nowoczesne osiedla mieszkaniowe oraz kolonie starych familoków. Do dzisiaj funkcjonują stare kopalnie, założone przez niemieckich potentatów przemysłowych: Ballestremów, Schaffgotschów, Donnersmarcków, czy przez Joannę Gryzik, „rudzkiego Kopciuszka” (dziedziczkę fortuny Karola Goduli, króla cynku). Dalsze lata wiązały się z napływem w dużej ilości ludności polskiej z innych regionów Polski, która często dostawała pracę w hutach i kopalniach, choć mimo napływu nowej ludności miasto ma jeden z wyższych odsetków rdzennej ludności w całym regionie.

Ruda Śląska jest miastem na prawach powiatu. Mieszkańcy wybierają do Rady Miasta Ruda Śląska 25 radnych. Organem wykonawczym samorządu jest prezydent miasta, którym jest Michał Pierończyk, wybrany w 2022 r. z listy Komitetu Wyborczego Wyborców Michała Pierończyka Współpraca i Rozwój. Administracyjne centrum miasta znajduje się w dzielnicy Nowy Bytom.

Prezydenci Rudy Śląskiej:

Miasto jest członkiem Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii, Śląskiego Związku Gmin i Powiatów oraz Związku Miast Polskich.

Miasto ze względu na swoje położenie w centrum konurbacji górnośląskiej jest miejscem dogodnym dla podejmowania działalności inwestycyjnej. Dodatkowym atutem jest autostrada A4 (południowe dzielnice miasta) oraz Drogowa Trasa Średnicowa (północne dzielnice).

W Rudzie Śląskiej działalność małych i średnich przedsiębiorstw wspierana jest przez Rudzką Agencję Rozwoju „Inwestor”, Rudzki Inkubator Przedsiębiorczości oraz Cech Rzemiosł i Przedsiębiorczości. W celu pobudzenia życia gospodarczego władze miast Ruda Śląska oraz Świętochłowice, powołały wspólnie do istnienia Śląski Park Przemysłowy, mający przyczynić się do powstania nowych inwestycji na terenach poprzemysłowych wzdłuż Drogowej Trasy Średnicowej. W 2004 roku powstał Rudzki Inkubator Przedsiębiorczości, posiadający w ofercie szkolenia, doradztwo i konsultacje dla przedsiębiorców podejmujących i rozwijających działalność gospodarczą. W ramach Rudzkiego Inkubatora Przedsiębiorczości utworzony został w sierpniu 2007 roku Górnośląski Inkubator Technologiczny, którego oferta skierowana jest zarówno do małych, średnich i nowych przedsiębiorców, jak również do dużych firm o ugruntowanej pozycji na rynku. W listopadzie 2008 roku w ramach Śląskiego Parku Przemysłowo-Technologicznego rozpoczął działalność Inkubator Innowacji Technologicznych i Usługowych „Architektura i Budownictwo”. Jest on skierowany przede wszystkim do młodych architektów i budowlańców, którzy chcą samodzielnie rozpocząć działalność gospodarczą.

Czynne zakłady przemysłowe:

Mieszkańcy Rudy Śląskiej korzystają z 27 linii autobusowych i 4 tramwajowych. Komunikację miejską w Rudzie Śląskiej organizuje ZTM. Na jego zlecenie wszystkie linie tramwajowe obsługiwane są przez spółkę Tramwaje Śląskie, a liniami autobusowymi zajmują się m.in. PKM Gliwice, Rudpol-opa Ruda Śląska, Kłosok Żory, Aska Żory, Transgór Mysłowice, Nowak Transport, Łukasz Nowak i PKM Katowice.

Dzięki dobrze rozwiniętej infrastrukturze drogowej z Rudy Śląskiej łatwo dostać się do wszystkich miast GOP-u oraz dzięki drodze wojewódzkiej nr 925 do ROW-u. Dzięki autostradzie A4 przebiegającej przez południowe dzielnice miasta możemy się dostać do południowych województw Polski oraz do Niemiec i na Ukrainę. Dzięki drodze wojewódzkiej nr 902 można szybko przemieszczać się pomiędzy miastami GOPu.

Drogi wojewódzkie:

Autostrada:

Przez Rudę Śląską przebiega ważna linia kolejowa E-30, ale nie zatrzymują się tutaj pociągi dalekobieżne. W mieście czynne są obecnie dwa dworce kolejowe Ruda Chebzie oraz Ruda Śląska. Obsługują one następujące połączenia lokalne realizowane przez spółkę Koleje Śląskie:

Do niedawna w Rudzie Śląskiej działała jedyna w Polsce wewnątrzmiejska linia kolejowa na trasie Kochłowice – Chebzie.

W najbliższym czasie GZM planuje przywrócenie stacji Ruda Orzegów i połączenie Chebzia z Bytomiem oraz ponowne uruchomienie stacji Ruda Kochłowice.

Około 30 km od Rudy Śląskiej znajduje się międzynarodowy port lotniczy „Katowice” w Pyrzowicach. Port lotniczy posiada trzy terminale.

Ponadto w odległości ok. 70 km od Rudy Śląskiej znajduje się także międzynarodowy port lotniczy Ostrava-Mošnov oraz w odległości 80 km międzynarodowe lotnisko w Krakowie-Balicach.

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:

Przed II wojną światową na terenie obecnej Rudy Śląskiej w dzielnicy Wirek znajdowała się także synagoga.

W ramach placówek miejskich w Rudzie Śląskiej funkcjonuje 29 ośmioletnich szkół podstawowych (w tym 3 specjalne), szkoła podstawowa dla dorosłych, 5 liceów ogólnokształcących (w tym jedno dla dorosłych), 6 techników, 7 szkół branżowych I stopnia, 1 szkoła branżowa II stopnia, 1 szkoła specjalna przysposabiająca do pracy, Centrum Kształcenia Zawodowego, a także Zespół Szkół Muzycznych I i II stopnia. W mieście działa też 1 publiczna szkoła policealna oraz Wyższa Szkoła Nauk Stosowanych w Rudzie Śląskiej (dawna Wyższa Szkoła Handlowa im. Królowej Jadwigi). Poza tym w Rudzie Śląskiej działa 29 przedszkoli miejskich oraz oddziały przedszkolne w 4 szkołach podstawowych i 2 szkołach podstawowych specjalnych. Na terenie miasta prowadzone są również placówki niepubliczne. Nadzór nad rudzkimi placówkami oświatowymi do 2011 roku prowadził Miejski Zakład Obsługi Placówek Oświatowych. Obecnie Wydział Oświaty Urzędu Miasta Ruda Śląska.

W Rudzie Śląskiej funkcjonuje park wodny Aquadrom.